هردی گردی (hurdy-gurdy) يك ساز زهي است كه صدايي با يك هندل يا ميل لنگ (كرانك) ايجاد مي‌كند، يك چرخ رزين شده در مقابل سيم‌ها كشيده مي‌شود. چرخ همانند آرشه يك ويولن عمل مي‌كند و نت‌هاي فرد همانند ويولن نواخته مي‌شوند. ملودي‌ها روي صفحه كليد كه tangents –گره‌هاي كوچك كه معمولاً از چوب ساخته مي‌شوند - را در مقابل يكي يا چند سيم براي تغيير زير و بمي فشار مي‌دهند. همانند بسياري از سازهاي زهي آكوستيكي اين ساز نيز يك صفحه صدا براي قابل شنيدن كردن ارتعاشات سيم‌ها دارد.

بسياري از هردي-گردي‌ها داراي چندين سيم واخوان هستند كه يك زير و بمي ثابت همراه با ملودي مي‌دهد كه منجر به صدايي شبيه ني انبان (bagpipe) مي‌شود. به همين دليل معمولاً اين ساز به جاي ني انبان يا همراه با آن بوي‍ژه در ساخت موسیقی‌های اقلیمی استفاده مي‌شود.

فستيوال‌هاي زيادي در اروپا با شرگت گروه‌هاي نوازنده هردي-گردي برگزار مي‌شود. مشهورترين این فستیوال‌ها از سال 1967 در سنت كارتير در مركز فرانسه برگزار مي‌شود. در سال 2009 اين فستيوال به نزديك پاریس انتقال پيدا كرد كه در هفته‌های نزديك به چهاردهم ژولاي (روز باستيل) برگزار مي‌شود. 

شكل ساز هردی-گردی (Hurdy-Gurdy)؛‌

پالمر (Palmer) در مرور تاريخچه اين ساز 23 شكل مختلف از آن را ثبت كرده است و هنوز طرح استانداردي براي ساز هردي-گردي امروزه وجود ندارد. ساز شش سيمه  vielle à roué فرانسوي معروف‌ترين و رايج‌ترين نوع است. شماري از اشكال منطقه‌اي اين ساز توليد شده است، ولي در خارج فرانسه اين ساز به عنوان يك ساز فولك شناخته مي‌شود و طرفداران بسیاری دارند. دو سبك عمده در شكل بدنه‌اي ساز وجود دارد: بدنه این ساز شبيه گيتار و پشت آن شبيه ساز لوت است. هر دو نوع در مناطق فرانسوي‌زبان يافت مي‌شوند در حاليكه سازهاي به شكل گيتار در ساير مناطق عمومي‌ترند. شكل جعبه‌اي simphonia نيز عموماً در ميان نوازندگان موسيقي قديم مورد استفاده قرار می‌گیرد.  

سيم‌ها در ساز هردی-گردی (Hurdy-Gurdy)؛  

از نظر تاريخي سيم‌ها از روده ساخته می‌شدند. كه هنوز نيز ماده مورد علاقه در ساخت سيم‌ها است و درسازهاي مدرن از سيم‌هاي ويولن (D يا A) و چلو-ويولنسل (A،G،C) استفاده مي‌كنند. با اين وجود سيم‌هاي فلزي در قرن بيستم رايج شدند، به‌ويژه براي سيم‌هاي واخوان سنگين‌تر يا سيم‌هاي با ملودي پائين‌تر اگر كوك اكتاو استفاده شود. نايلون نيز گاهي اوقات استفاده مي‌شود، ولي بسياري از نوازندگان سيم‌هاي نايلوني در اين ساز را نمي‌پسندند. برخي سازها عموماً گيتار يا بانجو با سيم‌هاي B نيز سيم‌هاي كمكي (symapathetic)  اختياري دارند.

سيم‌هاي واخوان صداهاي پايا در زير و بمي ثابت ايجاد مي‌كنند. سيم‌هاي ملودي با نوارهاي متصل به كليدها كه طول ارتعاش سيم را تغيير مي‌دهند همانند زمانيكه كه گيتاريست از انگشتانش روي پرده گيتار استفاده مي‌كند. در ساز هردي-گردي‌هاي قديمي اين كليدها به نحوي قرار داده شده بودند كه كوك فيثاغورثي را پديد آورند، ولي در سازهاي بعد از آن كوك به نحو گسترده‌اي با استفاده از اعتدال مساوي به نحو گسترده‌اي تغيير كرد چرا كه اين نوع اعتدال اجازه مي‌دهد كه اين ساز راحت‌تر با سازهاي ديگر نواخته شود (تركيب شود). به هر حال با توجه به اينكه نوارها این امکان را دارند تا با نت‌هاي تك تطبيق داده شوند تنظيم (كوك) هردي-گردي به تقريباً هر اعتدال مورد نياز امكان‌پذير است. بسياري از هردي-گردي‌هاي معاصر 24 كليد دارند كه بازه‌اي از دو اكتاو كروماتيك را پوشش مي‌دهد.

براي دستيابي به زير و بمي و كيفيت صداي مناسب، هر سيم هردي-گردي بايد با كتان يا رشته‌هاي مناسب پيچيده شوند. كتان روي سيم‌هاي ملودي كاملاً سبك است در حاليكه سيم‌هاي ملودي داراي كتان سنگين‌تري هستند. استفاده نادرست از كتان منجر به صدايي گوشخراش مي‌شود، بويژه در زير و بمي‌هاي بالاتر این مورد مشخص‌تر است. علاوه بر اين، هر سيم (بويژه سيم‌هاي ملودي) اغلب بايد بالاي سطح چرخ فاصله داشته باشند كه اين فاصله با قرار دادن قطعاتي از كاغذ مابين سيم‌ها و خرك، فرآيندي تحت عنوان shimming انجام مي‌شود. Shimming  و كتان‌پيچي فرايندهاي مرتبطي هستند چرا كه هر دو مي‌توانند هندسه سيم‌هاي ساز را تحت تاثير قرار دهند.      

Buzzing bridge و ساز هردی-گردی (Hurdy-Gurdy)؛

در برخي از انواع اين ساز بويژه vielle à roué (فيدل همراه با چرخ) و tekerőlant مجارستاني (tekerő) سازندگان ساز يك buzzing bridge اضافه كرده‌اند كه يك chien (كلمه فرانسوي به معناي سگ) يا recsegő (مجارستاني براي buzzer) روي يك سيم واخوان در مقایسه با نمونه‌های اولیه اضافه‌تر دارد. سازندگان مدرن شمار خرك‌هاي buzzing را روي سازهاي سبك فرانسوي تا چهار عدد افزايش داده‌اند. اين مكانيسم شامل يك خرك شل زير يك سيم واخوان است. انتهاي خرك buzzing در داخل يك حفره عمودي نازك وارد مي‌شود (يا در سازهاي مجارستاني با يك ميخ نگه داشته مي‌شود كه خرك buzzing را سر جاي خودش نگه مي‌دارد (كه همچنين به عنوان يك خرك براي سيم‌هاي واخوان اضافه در برخي سازها عمل مي‌كند).

انتهاي آزاد dog (كه چكش ناميده مي‌شود) روي صفحه صداي هردي-گردي قرار مي‌گيرد و كم و بيش ارتعاش پیدا مي‌كند. هنگاميكه چرخ به كندي كوك مي‌شود، فشار روي سيم (كه در سازهاي فرانسوي ترومپت ناميده مي‌شود) خرك را در جاي خودش نگه مي‌دارد مشابه يك واخوان از آن استفاده می‌کند. زمانيكه میله با سرعت بيشتري چرخانده مي‌شود، چكش بلند مي‌شود و در مقابل صفحه صدا مرتعش مي‌شود كه اين امر منجر به توليد buzz ريتميك مشخصه مي‌شود كه به عنوان يك ملودی آهنگین يا براي ايجاد اثر percussive بويژه در قطعات رقص بكار مي‌رود.    

در سازهاي به سبك فرانسوي حساسيت خرك buzzing مي‌تواند با كوك يك peg به نام تيرانت  tyrant در زهگير ساز انجام شود كه توسط يك سيم يا رشته به ترومپت وصل مي‌شود. تيرانت فشار جانبي را روي ترومپت تنظيم مي‌كند و بنابراين حساسيت خرك buzzing را با تغييرات سرعت چرخ تنظيم مي‌كند.

انواع مختلف سبك‌ها براي چرخاندن هندل وجود دارد كه بطور خلاصه سرعت چرخ را در نقاط مختلف در هنگام چرخش افزايش مي‌دهند. اين تكنيك اغلب با اصطلاح فرانسوي coup-de-poignet (يا بطور ساده coup) شناخته مي‌شود، كه به عمل شتاب با ضربه زدن به هندل با انگشت شست یا سایر انگشتان اطلاق می‌شود. از این عمل برای دستیابی به ریتم مناسب نیز استفاده می‌شود. همچنين يك buzz‌ طولاني‌تر با كشيدن سريع هندل از راه چرخشي كه coup gras ناميده مي‌شود، به دست می‌آید.

در tekerő ساز مجارستاني كنترل يكساني با استفاده از يك گره به نام recsegőék (گره كنترلي يا buzzer wedge) كه سيم واخوان را به سمت پائين حركت مي‌دهد. در نواختن tekerő سنتي، خرك buzzing تماماً توسط مچ نوازنده كنترل مي‌شود و صدا و امكانات ريتميك بسيار متفاوتي نسبت به سازهاي فرانسوي دارد.      

انواع اين ساز در هر منطقه از دوران رنسانس مي‌تواند بر اساس اندازه چرخ و وجود يا عدم وجود (و نوع) خرك buzzing طبقه‌بندي شوند كه در زير اين انواع شرح داده مي‌شود.

چرخ كوچك در ساز هردی-گردی (Hurdy-Gurdy)؛‌

هردي-گردي‌هاي با چرخ كوچك (قطر چرخ كمتر از 14 سانتي‌متر) بطور سنتي در اروپاي مركزي يا شرقي يافت مي‌شوند. ويژگي اين سازها يك keybox وسيع و سيم‌هاي واخوان در داخل keybox است. با توجه به اندازه كوچك چرخ اين نوع سازها عموماً داراي سه سيم هستند: يك سيم ملودي، يک واخوان تنور و يك واخوان باس. گاهي اوقات اين نوع سازها تا پنج سيم هم دارند.      

خرك buzzing تطبيق يافته با سيم در ساز هردی-گردی (Hurdy-Gurdy)؛

ساز Drehleier گلابي شكل آلماني جز اين دسته است. دو تا سه سيم واخوان و يك تا دو سيم ملودي كروماتيك دارد. مشخصه آن برخورداری از Begbox‌، وي شكل است. اغلب داراي تزئينات زياد است. خرك buzzing ‌كه در اين ساز ديده مي‌شود، معمولاً مجموعه‌اي از peg‌هاي قابل تنظيم در يك بلاك نزديك به سيم به جاي زهگير دارند ( كه در سازهاي فرانسوي نيز معمول است).

خرك buzzing تطبيق يافته در ساز هردی-گردی (Hurdy-Gurdy)؛‌

ساز مجارستاني tekerőlant از اين دسته است. معمولاً دو سيم واخوان (گاهي اوقات سه سيم) به علاوه يك يا دو سيم ملودي كروماتيك دارد. جعبه كليد عريض آن غالباً حكاكي و تزئين شده است. همچنين ساز اتريشي  Tyrolian Drehleierنيز جز اين دسته است. اين ساز بسيار شبيه tekerőlant است ولي اغلب داراي صفحه كليد دياتونيك است. ممكن است اين ساز منبع پيدايش ساز tekerő باشد.  

خرك بدون buzzing  در ساز هردي-گردي (Hurdy-Gurdy)؛‌

ساز هلندي lira korbowa از این دسته است. شكلي شبيه گيتار دارد. داراي دو سيم واخوان به علاوه يك سيم ملوديك دياتونيك است. ساز روسي ليرا Lira نیز در این دسته طبقه‌بندی می‌شود. این ساز شكلي شبيه گيتار دارد و شامل دو سيم واخوان به علاوه يك سيم ملودي دياتونيك می‌شود. همچنین این نوع ساز داراي صفحه كليد با فواصل برابر كليدهاست.

ساز اوكرايني ليرا نوع دیگری از این سازهاست که در این دسته طبقه‌بندی می‌شود. این ساز نیز شكلي شبيه گيتار دارد. داراي دو سيم واخوان به علاوه يك سيم ملودي دياتونيك است. داراي دو نوع بدنه است: نوعي كه از يك قطعه يكدست چوب ساخته شده و شكلي شبيه گيتار اکوستیک دارد و  transverse pegs و ساختاري چند قطعه‌اي با pegهاي عمودي دارد. داراي صفحه كليد با فواصل مساوي است.

ساز اسلوانيايي ninera/kolovratec و ساز هردی-گردی (Hurdy-Gurdy)؛‌

این ساز نیز شكلي شبيه گيتار دارد. داراي دو سيم واخوان به علاوه يك سيم ملودي دياتونيك است و جعبه كليد عريضی دارد. بطور اجمالي شبيه tekerő است ولي فاقد buzzing bridge می‌باشد.

ساز سوئدي ليرا/ووليرا و ساز هردی-گردی (Hurdy-Gurdy)؛‌

این ساز با توجه به نمونه‌هاي تاريخي هردي-گردي (Hurdy-Gurdy)، در قرن بيستم احيا شد. بدنه آن دو شكل دارد: يك بدنه با شكل كشيده و يك بدنه با شكل گلابي كشيده. معمولاً دياتونيك است ولي با يك دامنه صداي كروماتيك گسترش يافته با كليدهاي (گام‌هاي) اضافي كه در زير بازه دياتونيك نرمال (برخلاف بسياري از صفحه كليدهاي كروماتيك هردي-گردي) نواخته می‌شوند. ساز Drehleier آلماني نیز مشابه این ساز سوئدی است که لاله شكل است و داراي سه سيم واخوان به علاوه يك سيم ملودي دياتونيك است.    

چرخ بزرگ در ساز هردی-گردی (Hurdy-Gurdy)؛

سازهاي با چرخ بزرگ (قطر چرخ مابين 14 و 17 سانتي‌متر) بطور سنتي در اروپاي غربي يافت مي‌شود. اين نوع سازها عموماً يك صفحه باريك با سيم‌هاي واخوان دارند كه خارج از جعبه كليد ادامه يافته است. اين نوع سازها عموماً داراي سيم‌هاي بيشتر هستند و دو لا يا سه لا كردن سيم ملودي در آن‌ها بسیار رايج است. برخي از سازهاي مدرن تا پانزده سيم كه توسط چرخ نواخته مي‌شوند نیز دارند، البته تعداد سيم‌هاي رايج در این قبیل سازها شش عدد است. 

خرك buzzing تطبيق يافته با سيم در ساز هردی-گردی (Hurdy-Gurdy)؛

ساز فرانسوي vielle à roué جزو این گروه دسته‌بندی می‌شوند. این ساز معمولاً داراي چهار سيم واخوان به علاوه سيم‌هاي ملودي است ولي غالباً به سازهایی با سيم‌هاي بيشتر تعميم داده شده است. این ساز دو شكل بدنه دارد: بدنه‌هاي گيتار شكل و بدنه با شکلی شبيه لوت (vielle en luth). سازهاي فرانسوي عموماً داراي يك جعبه كليد باريك با سيم‌هاي واخوان است كه در خارج جعبه كليد كشيده شده‌اند. سازهاي بطور سنتي سازهاي فرانسوي داراي دو سيم ملودي و چهار سيم واخوان با يك خرك buzzing است. سازهاي معاصر اغلب داراي سيم‌هاي بيشتري هستند: ساز نوازنده معروف گيلس چابينات Gilles Chabenat داراي چهار سيم ملودي متصل به يك زهگير ويولا است و چهار سيم واخوان روي زهگير يك چلو (ويولنسل) نصب می‌شود. اين ساز همچنين داراي سه سيم ترومپت است.

ساز Niněra از چكسلواكي سازی دیگر در این دسته است. این ساز داراي شكلي شبيه گيتار است و داراي دو نوع مختلف است: يك نوع داراي آرايش drone-melody استاندارد، در حاليكه نوع ديگر سيم‌هاي واخوان مابين سيم‌هاي ملودي در جعبه كليد هستند. هر دو شكل دياتونيك و كروماتيك اين ساز وجود دارند. از مكانيزم‌هاي ديگر براي تنظيم adjusting مقدار buzz روي سيم ترومپت استفاده می‌شود.    

ساز هردی-گردی (Hurdy-Gurdy) بدون خرك buzzing ؛

ساز اسپانيايي زانفونا (zanfona) در این دسته طبقه‌بندی می‌شود و معمولاً داراي بدنه گيتار شكل است، با سه سيم ملودي و دو سيم واخوان است. برخي نمونه‌هاي قديمي‌تر داراي يك صفحه كليد دياتونيك و مدل‌هاي مدرن‌تر يك صفحه كليد كروماتيك دارند. زانفوناها معمولاً در كليد يا گام C ماژور كوك مي‌شوند و سيم‌هاي ملودي در يونيسون G بالاي C ميانه در پيانو كوك مي‌شوند. سيم‌هاي واخوان عبارتند از: bordonciño در G (يك اكتاو زير سيم‌هاي ملودي) و bordón در C (دو اكتاو زير C‌ ميانه). گاهي اوقات دو سيم ملودي ساز در يونيسون و بقيه سيم‌ها روي يك اكتاو پائين‌تر، در يونيسون با bordonciño اين سيم گاهي اوقات همانند صداي انسان شناخته مي‌شود چرا كه شبيه اين است كه كسي ملودي يك اكتاو پائين تر را زمزمه كند.