معرفی ساز سهتار؛
سهتار اگر چه از سازهای مضرابی موسیقی سنتی ایرانی محسوب می‌شود، اما معمولا ساز سهتار را برخلاف ساز تار بدون استفاده از مضراب و با ناخن دست می‌نوازند. سازهای دوتار، تنبور و چگور جملگی از سازهای مشابه سهتار هستند که در سرزمین‌های آسیای مرکزی و خاورمیانه بیشترین رواج را دارند. مورخان هنر موسیقی بر این عقیده‌اند که ساز سهتار از قرن چهارم هجری رواج پیدا کرده است. ساز سهتار در گذشته سه سیم داشت، اما سه تار در دوران معاصر چهار سیم دارد، نباید از این نکته نیز غافل بود که در ساز سهتار سیم‌های سوم و چهارم بسیار به هم نزدیک هستند و به مجموع این دو سیم با هم سیم بم می‌گویند. مورخان معتقدند که اضافه شدن یک سیم به ساز سهتار ایرانی از قرن‌ها پیش مورد بحث و جدل شخصیت‌های فرهنگی همچون ابونصر فارابی، ابو علی سینا، صفی‌الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن صبا بوده است. به همین دلیل امروزه ساز سهتار، چهار سیم دارد، نکته‌ی جالب اینکه اگر چه سیم چهارم، از نظر زمانی آخرین سیمی است که به سهتار اضافه شده است، اما به این سیم، سیم سوم می‌گویند.
تاریخچه ساز سهتار؛
روایتی از ابوالحسن صبا وجود دارد که برای اولین بار این سیم جدید توسط درویشی به نام مشتاق علیشاه به این ساز اضافه شده است، افزون بر این برخی از عارفان نیز به سیم آخر سهتار «اوتار» می‌گویند. در رابطه با نام سهتار نیز نباید گمان کرد که عنوان این ساز از ترکیب عدد 3 و عبارت تار بدست آمده است، زیرا با توجه به وجود عناوینی همچون سیتار، گیتار و ختار (نام آرامی یا آسوری ساز) هیچ بعید نیست که نام ساز سهتار و تمام این سازها از یک ریشه در زبان هند و اروپایی باشد.
مورد دیگری که احتمال زهی بودن و حتی چهار سیم داشتن سهتار را تقویت می‌کند، این مسأله است که ایرانیان در گذشته برای کلمه‌ی تار را برای اشاره به زهی بودن سازها مورد استفاده قرار می‌دادند و تار مشخصا به سیمی که برای نواختن در ساز سهتار استفاده می‌شود، اشاره نمی‌کند.
در واقع در زبان فارسی اصطلاح تار یا تان (از قضا فعل تنیدن نیز از همین واژه مشتق شده است) همواره در مقابل پود قرار گرفته است و تقریبا در تمام لغت‌نامه‌ها کلمات تار و پود با هم استفاده شده‌اند. زبان‌شناسان معتقدند «تان» در لغت به معنای کشیده شدن است. بنابر این توضیحات چندان دور از ذهن نیست که تار در نام سازهایی همچون سهتار و گیتار همه از ریشه‌ای هند و اروپایی و در معنای سیم‌های کشیده شده اقتباس شده باشد.
قسمت‌های مختلف ساز سهتار؛
ساز سهتار از قسمت‌های زیر تشکیل شده است:
سیم‌ها در ساز سهتار؛
سیم یکم یا سیم سفید از جنس فولاد؛
سیم دوم یا سیم زرد از جنس برنز؛
سیم سوم یا سیم مشتاق که بدان زنگ هم می‌گویند و دقیقا از نظر جنس و اندازه مشابه سیم اول است.
سیم چهارم که آن هم زرد رنگ است، اما از سیم‌های دیگر قطورتر است.
کاسه در ساز سهتار؛
کاسه در ساز سهتار از نظر شکل و ساختار مانند کاسه در سازهای عود و تنبور است، اما اندازه‌ی کاسه در ساز سهتار در مقایسه با سازهای عود و تنبور کوچک‌تر است. طول کاسه‌ی ساز سهتار بین 26 تا 30 سانتی‌متر، عرض آن نیز در حدود 12 تا 16 سانتی‌متر است و عمق کاسه‌ی این ساز در حدود 13 سانتی‌متر است. به مانند ساز تار، جنس کاسه‌ی ساز سهتار نیز از جنس چوب درخت توت است.
صفحه در ساز سهتار؛
در این ساز صفحه روی کاسه قرار می‌گیرد هنگام نواختن دست راست نویسنده روی آن قرار می‌گیرد. سوراخ‌هایی بر روی صفحه‌ی سهتار در نظر گرفته شده‌اند که کاربرد آن‌ها خروج صداست.
دسته در ساز سهتار؛
طول دسته در ساز سهتار بین 40 تا 48 سانتی‌متر است، البته قسمتی که گوشه‌ها بر روی آن تعبیه شده‌اند 12 سانتی‌متر طول و 3 سانتی‌متر هم عرض دارد.
سیم‌گیر در ساز سهتار؛
در انتهای ساز سهتار و در قسمتی که کاسه قرار دارد، عنصری چوبین قرار داده شده است که سیم‌گیر خوانده می‌شود.
نحوه‌ی کوک کردن ساز سهتار؛
در ساز سهتار سیم‌ها از قسمت سیم‌گیر در انتهای کاسه به گوشی‌ها در انتهای دیگر دسته‌ی سهتار کشیده می‌شوند، در این قسمت دسته سیم‌های سهتار به گوشی این ساز متصل می‌شوند و نوازنده‌ی ساز سهتار برای کوک کردن این ساز از پیچاندن همین گوشی‌ها استفاده می‌کند.
مشخصه‌های صدا در ساز سهتار؛
در بین سازهای ایرانی ساز سهتار به داشتن صدای ظریف و مخملین شهره است، از آنجا که برای نواختن ساز سهتار از کنار ناخن انگشت سبابه دست راست استفاده می‌شود، صدای این ساز ارتباط مستقیمی با روح و روان نوازنده پیدا می‌کند. این موارد دست به دست هم داده‌اند تا از ساز سهتار به عنوان همدم تنهایی نوازندگان این ساز سخن بگویند.
عموما ساز سهتار با نواهای غمگین شهرت پیدا کرده است اما در دو دهه‌ی اخیر نوازندگان این ساز تلاش کرده‌اند تا از ساز سهتار برای تولید نغمه‌هایی که تا پیش از این از ساز سهتار شنیده‌ایم، کاملا متفاوت باشند.
