جنس ساز «کلارینت» یا قره نی
بدنه بسياری از كلارينت های مدرن از چوب سياه آفريقايی (دالبرگيا ملانوكسيلون) ساخته شده است. در حقيقت انواع مختلف درختان در دسته درختان چوب سياه آفريقايی همانند كوكاس (cocus)، ابونيت موزامبيك، گرناديلا (grenadilla) و ابونيت آفريقای شرقی وجود دارد. اين نوع چوب، سنگين و تيره است كه رنگ صداي مشخصه كلارينتها را ايجاد ميكند. كلارينتهای ارزانقيمت ممكن است از رزين مصنوعی ساخته شده باشند. گاهی اوقات كلارينتها از نقره و برنج ساخته ميشوند. دهانه كلارينت از نوعي لاستيك سخت به نام ابونيت ساخته شده است. كليدها معمولاً از آلياژي به نام نقره آلمانی ساخته میشود. اين آلياژ از مس، روی و نيكل ساخته شده است. اين آلياژ شبيه نقره خالص است ولی تيره نميشود. برخي از سازهاي ظريف ممكن است داراي كليدهاي از جنس نقره خالص باشند و مدلهای گرانقيمت با كليدهايی با روكش طلا نيز موجود هستند. پدهای كليد، نياز به مقوا و نمد يا چرم دارند. زبانه از نی ساخته شده است. ساير موادی كه در ساخت كلارينت استفاده میشوند، چوب پنبه و موم برای توكاری محل اتصال و فلزی همانند نقره يا آلياژی ارزانتر برای بست (ligature)، گيره و پيچ كه زبانه را در جای خودش نگه ميدارد و فولاد ضد زنگ براي مكانيزم فنري كه كليدها را بكار میاندازد.
بدنه كلارينت از مواد مختلفي نظير چوب، پلاستيك، دو ني، فلز، رزين و عاج ساخته مي شود، بخش اعظمي از كلارينتهاي مورد استفاده توسط موسيقي دانها از چوبهاي سخت آفريقايي، ام پينگو (چوب سياه آفريقايي) يا گرناديلا، رزوود هندوراس و گاهي اوقات حتي كوكوبولو ساخته مي شوند. در قديم برخي چوبهاي ديگر بويژه شمشاد استفاده مي شدند.
ساختار ساز کلارینت (قره نی)؛
بدنه كلارينت از انواع مختلف مواد شامل چوب، پلاستيك، لاستيك سخت، فلز، رزين (resin) و عاج ساخته شده است. اكثريت قريب به اتفاق كلارينتهايي كه توسط نوازندگان حرفهاي نواخته ميشوند، از درختان سخت چوب آفريقايي، ام پينگو (mpingo) يا چوب سياه آفريقايي يا گردانيلا (gredanilla) و در موارد نادر از چوب بلسان بنفش (rosewood) هندوراسي به دليل كميابي اين نوع چوب و گاهي اوقات حتي كوكوبولو (cocobolo) ساخته شدهاند. از نظر تاريخي ساير چوبها بويژه شمشاد نيز (boxwood) مورد استفاد ه قرار گرفتهاند.
بسياري از سازهاي مدرن و ارزان از پلاستيك رزين همانند ABS ساخته شدهاند. اين مواد گاهي اوقات رزونايت (resonite) ناميده ميشوند كه نام تجاري سلمر (Selmer) براي اين نوع پلاستيك استفاده ميشوند. كلارينتهاي سوپرانو فلزي در اوايل قرن بيستم رايج بودند تا زمانيكه سازهاي پلاستيكي جايگزين آنها شدند، ساختار فلزي هنوز براي بدنههاي برخي كلارينت هاي كنترا-آلتو و كنترباس و براي دستهها و بلهاي تقريباً تمام كلارينتهاي آلتو و بزرگتر استفاده ميشود. عاج براي برخي از كلارينتهاي قرن هجدهم استفاده ميشد، ولي امكان شكستن اين ماده و عدم نگهداري شكلش وجود دارد.
كلارينتهاي گرين لاين بافت كرامپون (Buffet Crampon) يكي از كمپانيهاي توليدكننده سازهاي بادي چوبي، از كامپوزيتي از پودر چوب و فيبر كربن ساخته شدهاند. چنين سازهايي نسبت به سازهاي چوبي كمتر تحت تاثير تغييرات رطوبت و دما قرار ميگيرند، ولي سنگينتر هستند. لاستيك سخت همانند ابونيت از دههی 1860 در ساخت كلارينت استفاده شده است، اگرچه تنها تعداد كمي از كلارينتهاي مدرن از اين ماده ساخته شدهاند. طراحان كلارينت آلاستير هانسون (Alastair Hanson) و تام رايدنور (Tom Ridenour) طرفداران پر و پا قرص لاستيك سخت هستند. كلارينتهاي هانسون از انگلستان در ساخت كلارينت از تركيبي از گرناديلا (grenadilla) كه با ابونيت تقويت شده استفاده ميكنند كه به عنوان گرناليداي BTR (bithermal reinforced) شناخته ميشود. اين ماده نيز تحت تأثير رطوبت قرار نميگيرد و وزن آن با كلارينت چوبي برابر است.
دهانهها عموماً از لاستيك سخت ساخته شدهاند، اگرچه برخي دهانههاي ارزانقيمت ممكن است از پلاستيك ساخته شوند. ساير مواد همانند كريستال/شيشه، چوب، عاج و فلز نيز در ساخت كلارينت استفاده شده است. بست ها (Ligatures) اغلب از فلز با روكش نيكل، نقره يا طلا ساخته شدهاند. ساير مواد بستها عبارتند از wire mesh، پلاستيك، ناگاهايد (نوعي چرم مصنوعي)، سيم يا چرم ساخته شدهاند.
زبانه (قميش) در ساز کلارینت (قره نی)؛
تنها زبانه كلارينت از جنس قميش يا Arundo donax كه نوعي علف از تيره نيهاي است ساخته ميشود. همچنين زبانهها ممكن است از مواد مصنوعي نيز ساخته شوند. بست زبانه را به دهانه متصل ميكند. هنگاميكه هوا از داخل ورودي مابين زبانه و سطح دهانه رانده ميشود، زبانه مرتعش ميشود و صدا توليد ميکند.
اندازههاي پايه براي زبانه عبارتند از: عرض نوك 12 ميليمتر، lay با طول 15 ميليمتر (فاصله مابين نقطهاي كه زبانه به دهانه متصل ميشود تا نوك زبانه)، شكاف (gap) 1 ميليمتر (فاصله مابين سطح زيرين نوك زبانه و دهانه). تطبيق با اين اندازهها يكي از روشهاي تأثير روي رنگ صدا است.
بسياري از نوازندگان كلارينت، از زبانههاي آماده استفاده ميكنند، اگرچه بسياري از آنها تطبيقاتي با اين زبانهها انجام ميدهند و برخي نيز زبانههاي خودشان را ميسازند.
اجزای ساز کلارینت (قره نی)؛
زبانه توسط بست (ليگاچر) به دهانه متصل ميشود و نيم اينچ بالايي در دهان نوازنده قرار ميگيرد. در گذشته نوازندگان كلارينت عادت داشتند به جاي استفاده از ليگاچر يك سيم در اطراف دهانه و زبانه بپيچانند. طرز قرارگيري دهان در اطراف دهانه و زبانه، آمبوچار (embouchure) ناميده ميشود.
زبانه در سطح زيرين دهانه قرار ميگيرد، روي لب پایين نوازنده فشار ميآورد و دندانهاي بالايي معمولاً در تماس با سطح بالايي دهانه قرار ميگيرند (برخي نوازندگان لب بالايي را زير دندانهاي بالايي لوله ميكنند كه به آن embouchure دولبي ميگويند. تطبيقات در قدرت و شكل embouchure تن و زير و بمي (كوك) را تغيير ميدهد. براي نوازندگان كلارينت بكارگيري روشهايي براي كاهش فشار روي دندانهاي بالايي و لب پایين داخلي با چسباندن پدهايي كه معمولاً از كاغذ تا شده درست ميشوند به بالاي دهانه يا قرار دادن پدهاي موفقي روي دندانهاي پایيني جلويي غير معمول نيست.
بعد از آن، بارل (barrel) كوچك قرار دارد كه اين قسمت از ساز ممكن است ادامه داده شود تا كلارينت را كوك دقيق كند. با توجه به اينكه زير و بمي كلارينت نسبتاً به دما حساس است، برخي سازها بارلهاي قابل معاوضه دارند كه طولشان كمي تغيير ميكند. تغيير ديگري كه ميتوان براي تغييرات زير و بمي و كوك انجام داد، بيرون كشيدن بارل است. به اين ترتيب طول ساز افزايش مييابد. اين كار بويژه در گروههاي موسيقي كه كلارينت با ساير سازها كوك ميشود (مثلاً در اركسترا يا باند كنسرت) انجام ميشود. برخي نوازندگان از يك بارل پلاستيكي با چرخ انگشتي استفاده ميكنند كه طول بارل را تنظيم ميكند. در هورنهاي باست (basset horn) و كلارينتهاي با صداي پایينتر (بمتر)، بارل معمولاً با يك گردن فلزي خميده جايگزين ميشود.
بدنه اصلي بسياري از كلارينتها داراي دو قسمت است. قسمت (بند) بالايي كه سوراخها و بسياري از كليدهاي روي آن با دست چپ كار ميكنند و قسمت (بند) پایيني كه سوراخها و بسياري از كليدها با دست راست كار ميكنند. برخي كلارينتها داراي يك بند تكي هستند: در برخي باست هورنها و كلارينتهاي بزرگتر دو بند با كمك گيره پيچها با هم نگاه داشته ميشوند و معمولاً در هنگام نگهداري اين قسمتها از هم جدا نميشوند. انگشت شست روي يك سوراخ تن و كليد رجيستر كار ميكند. در برخي مدلهاي كلارينت همانند كلارينتهاي با سيستم آلبرت (Albert System) و بطور فزاينده برخي از كلارينتهاي با سيستم بوهم (Boehm) با انتهاي بالاتر، كليد رجيستر يك كليد پوشيده شده است كه كليد در پشت كلارينت و پد در جلوي كلارينت قرار دارد. طرفداران كليد رجيستر پوشيده معتقدند كه پوشيده بودن اين كليد، صدا را بهبود ميبخشد، و امكان جمع شدن رطوبت در لوله زير پد خيلي كمتر است. با اين وجود، تعميركاران كلارينت معتقدند كه تنظيم اين نوع كليد سختتر است به عبارت ديگر در اين نوع كليد، فشار فنر براي بستن ايمن سوراخ كافي نيست.
دستهاي از كليدها در زير بند بالايي (كه كمي برآمدگي نسبت به چوبپنبه بند يا محل اتصال دارد) به عنوان كليدهاي trill شناخته ميشوند و با دست راست نواخته ميشوند. اين كليدها به نوازنده امكان انگشتگذاري جايگزين ميدهد كه نواختن آرايهها (نتهاي زينت) و تريلها را راحت ميكند. تمام وزن كلارينتهاي كوچكتر با انگشت شست راست در زير بند پایينتر تحمل ميشود كه به اين نقطه، محل استراحت انگشت شست ميگويند. هورنهاي باست (Basset horns) و كلارينتهاي بزرگتر با يك تسمه گردن نگه داشته ميشوند يا با ميلهاي در زير كلارينت كه روي زمين قرار ميگيرد، حمايت ميشوند.
آخرين قطعه انتهاي خميده و گشاد كه به عنوان بل (Bell) شناخته ميشود. عليرغم عقيده عموم، بل صدا را تقويت نميكند؛ در عوض يكنواختي (تن) صداي ساز را براي پایينترين (بمترين) نتها در هر رجيستر بهبود ميبخشد. براي نتهاي ديگر، صدا تقريباً به صورت کامل در سوراخهاي تن (صدا) توليد ميشود و بل در اين مورد بيربط است. در هورنهاي باست و كلارينتهاي بزرگتر، بل به سمت بالا و جلو خميده است و معمولاً از فلز ساخته شده است.
تئوبالد بوهم (Theobald Boehm) مستقيماً سيستم كليد كلارينت را اختراع نكرد. بوهم نوازنده فلوت بود كه سيستم كليدي كه هم اكنون براي فلوت عرضي استفاده ميشود را اختراع كرد. كلوزه (Klosé) و بافت (Buffet) سيستم بوهم را براي كلارينت استفاده كردند. اگرچه امتياز ساخت اين سيستم كليدها متعلق به اين افراد است، از نام بوهم براي اين سيستم كليد استفاده ميشود، چرا كه اين سيستم بر اساس سيستمي است كه براي فلوت استفاده ميشود.
سيستم كليد بوهم كنوني عموماً از شش حلقه، روي انگشت شست، سوراخهاي اول، دوم، چهارم، پنجم و ششم؛ يك كليد رجيستر درست بالاي سوراخ انگشت شست كه به راحتي دم دست انگشت شست است. بالاي سوراخ اول، كليدي وجود دارد كه دو پوشش (كاور) را بالا ميبرد كه نت A را در رجيستر گلويي (قسمت بالاي رجيستر پایين) كلارينت توليد ميكنند. يك كليد در كناره ساز در ارتفاعي يكسان به عنوان كليد A تنها يكي از دو كاور را بلند ميكند و G♯ را يك نيمپرده پایينتر توليد ميكند. كليد A در محل اتصال به ندرت ميتواند با كليد رجيستر براي توليد A♯/B♭ انجام ميشود.
بسياري از كلارينتهاي مدرن از چوب سياه آفريقايي ساخته شدهاند. اين نوع چوب سنگين و سياه است و رنگ متمايز سياه رنگ ابوا را ايجاد ميكنند.
گاهي اوقات كلارينتها از نقره (Ag) يا برنج ساخته ميشوند. دهانه كلارينت از لاستيك سخت به نام ابونيت ساخته شده است. كليدهاي كلارينت از نقره آلماني؛ تركيبي از مس، روي و نيكل ساخته شدهاند. اين آلياژ، واقعاً همانند نقره خالص است ولي همانند نقره درخشش ندارد. برخي سازهاي دقيق داراي كليدهاي از جنس نقره خالص هستند و مدلهاي گران ميتوانند كليدهاي طلايي خالص داشته باشند. پدهاي كليد معمولاً نياز به cardboard ، نمد يا چرم است. زبانه از گياه قميش (reed grass) ساخته شده است. ساير مواد در ساخت كلارينت؛ چوب پنبه و واكس براي اتصال محكمتر قسمتها (بندها) به يكديگر است. فلزي همانند نقره يا آلياژي ارزانتر براي بست (ligature) استفاده ميشود، كه screw clip زبانه را در جاي خودش نگه ميدارد و در ساخت فنرهايي كه كليدها را به كار مياندازند، از فولاد ضد زنگ استفاده ميشوند.
تمامي كلارينتها از پنج بخش تشكيل شدهاند:
دهانه همراه با زبانه: در اين قسمت تن توليد ميشود. دهانه معمولاً از لاستيك سخت (ابونيت)، پلاستيك، شيشه يا كريستال، گاهي اوقات فلز ساخته شده است. زبانه در داخل دهانه با ليگاچر (ligature) كه با استفاده از پيچها يا يك simple cord (در سازهاي به سبك آلماني) ثابت شده است.
Barrel يا حفره: معمولاً ساز همراه با دو Barrel يا حفره، يكي بلندتر و يكي كوتاهتر همراه است.