• loading

    loading

    0:00

معرفی ساز (Udu) و ساز کوزه

زری هاشمی

دوشنبه، 11 شهریور 1398

اودو يا كلمه انگليسي وسل (vessel) يك ساز ايروفون آفريقايي و يك ساز خودصدا است كه مردم نيجريه از اين ساز استفاده مي‌كردند. ساز اودو كه يك كوزه آب است كه يك سوراخ اضافه دارد، اودو معمولاً توسط زنان براي استفاده در موارد تشريفاتي استفاده مي‌شود. معمولاً اودو از گل ساخته مي‌شود. ساز با دست نواخته مي‌شود و صداي باس ويژه و منحصربه‌فرد آن با ضربه زدن سريع روي سوراخ بزرگ ايجاد مي‌شود. امروزه، اين ساز توسط پركاشنيست در سبك‌هاي موسيقي مختلف انتخاب مي‌شود. بسياري از سازهاي سنتي و مدرن همانند اودو درام نيز از اودو گرفته شده‌اند. درام‌هاي اودو نمايشي از كوزه‌گري و آرامش در فرهنگ ايبو (Ibo) نيجريه است. اگرچه اين سازها عموماً اودو درامز ناميده مي‌شوند، اين درام‌هاي گلداني حفره‌دار نام‌هاي مختلفي در نيجريه دارند كه بستگي به مناطق و رسوم قبيله‌اي دارد كه آنها مورد استفاده قرار مي‌گيرند. آبانگمر يا گلدان براي نواختن، نامي است كه عموماً براي این ساز استفاده مي‌شود. بسياري اعتقاد دارند صداي عميق و فراموش نشدني اودو درامز «صداي پيشينيان» است زمانيكه آنها در رسوم مذهبي نواخته مي‌شوند. اودو درام در حالت نشسته نواخته مي‌شود و درام روي پا (lap) نوازنده قرار مي‌گيرد. نوازنده هر قسمتي از اين ساز را با كف دست يا نوك انگشتان مي‌نوازد. سطح بافت‌دار اين ساز تغييرات تونال اضافه‌اي با ايجاد صداهاي سايشي ایجاد می‌کند كه گاهي سبك (روشن) و حبابي و گاهي اوقات عميق و ژرف هستند.

ساز (Udu)، ساز کوزه و ساز قاتام هندی؛‌

اودو سازي ممبرافون نيست بلكه بخشي از آن ايديوفون و بخشي ايروفون پركاشن است، اودو درام براي قرن‌ها مورد استفاده قرار مي‌گرفته است، ريتم‌هاي لطيف وسوسه‌انگيز از درامرهاي چيره‌دست نيجريه و پركاشنيست‌هاي مدرن مشابه. اودو به طور ساده در زبان قبيله ايبو از نيجريه به معناي گلدان است و عيناً يك گلدان است. به نظر مي‌رسد گلدان‌ها (كوزه‌ها) و پركاشن با هم به خوبي جور در مي‌آيند. براي امتحان اين امر كافي است روي يك گلدان ضربه‌اي بزنيد و صداي طنين‌انداز آن را بشنويد.

در موسيقي كارناتيك هند جنوبي نوعي گلدان (كوزه) وجود دارد كه قاتام ناميده مي‌شود. به نواختن كوزه نوازندگاني همانند تي‌اچ ويناياكرام (T H Vinayakram) و شاكتي (Shakti) گوش كنيد و مسحور مي‌شويد. در حال حاضر اشخاصي همانند مايلز ديويس، استينگ و جان گاربارك همگي از اين ساز در برخي از تورها و ضبط صداهايشان استفاده كرده‌اند. اگر كوزه‌ها براي مدت طولاني به طور موثر و در بسياري از قاره‌ها مورد استفاده قرار بگيرند پس بايد چيزي غير از هوا نيز در آنها وجود داشته باشد. اگرچه هم كوزه‌هاي نيجريه‌اي و هندي از گل‌رس ساخته شده‌اند ولي اودو از يك نظر كاملاً متفاوت از قاتام هندي است و آن تعداد سوراخ‌ها است. قاتام همانند يك كوزه آب معمولي تنها يك سوراخ در بالاي ساز دارد. درام در حدود 14 اينچ ارتفاع دارد، هيچ گردنی ندارد و به غير از قسمت نواختن مسطح بالاي آن كه به سوراخ در بالا ختم مي‌شود، شكلي گرد دارد. اين سوراخ 5 اينچ قطر دارد. نوازندگان سنتي در اغلب موارد در حين نواختن به بيرون از كوزه ضربه با انگشتانشان، مچ‌ها و انگشتان شست مي‌زنند و با ضربه زدن روي سوراخ و جابه‌جايي هوا در كوزه صداي هوف‌هوفي ايجاد مي‌كنند.

معرفی ساز (Udu) و ساز کوزه

از طرف ديگر اودو بيشتر از يك درام كوزه‌اي سوراخ‌دار است و دو سوراخ با قطر در حدود 3 اينچ دارد، يكي در بالا و يكي در كنار. البته با نگاه كردن به درامز كوزه‌اي كهن نيجريه متوجه تفاوت فاحش آنها مي‌شويم، برخي سوراخ‌هاي خيلي بازي در بالا دارند و سوراخ‌هاي ريزي در بدنه درام. از نظر سنتي اين ساز نسبت به ساز قاتام بيشتر به شكل كروي است و داراي گردني باريك است كه به سوراخ‌ها در بالا ختم مي‌شود. همچنين اودو در اندازه‌هاي مختلفي وجود دارد و بطور سنتي همانند ساير مجموعه‌هاي درامز آفريقايي خانواده‌اي از چهار درام را شكل مي‌دهد. ارتفاع اين چهار كوزه بين 18 سانتي‌متر و 40 سانتي‌متر قرار دارد. هر درام يك زير و بمي (نواك) مختلفي دارد، بزرگ‌ترين اين چهار اودو صداي باس و كوچك‌ترين صداي تربل (زير) توليد مي‌كند. برخي اعتقاد دارند صداي عميق مسحور كننده كه از محفظه صداي ساز با دست خالي خلق می‌شود،‌یادگار صداهاي پيشينيان است كه سبب استفاده از اين ساز در مراسم و آئین‌های مذهبي شده است.           

منشاء درام به نيجريه مركزي و جنوبي مي‌رسد و اگر چه ما اين ساز را به عنوان اودو مي شناسيم ولي درام كوزه‌اي سوراخ‌دار با نام‌هاي مختلفي شناخته مي‌شود كه بستگي به ناحيه‌اي قبيله اي و رسوم ويژه‌اي دارد كه از اودو استفاده مي‌شود. روش سنتي ساخت اودو با ورز دادن توده‌اي از گل رس نرم روي يك فرم است كه به عنوان يك قالب توده شناخته مي‌شود. توده گل رس روي قالب گذاشته شده و آن را به شكل اطراف آن با يك سنگ مسطح بزرگ در مي‌آورد. سپس ضخامت آن با استفاده از يك بيلچه خانگي كه كمي شبيه قاشق‌هاي چوبي بزرگ يا نيمه توپ پينگ‌پونگ است با دقت يكنواخت مي‌شود. پس از اين به دو نيمه كروي روي قالب تقسيم مي‌شود. اين نيمكره نيمه پائيني درام را تشكيل مي‌دهد. نيمه بالايي با استفاده از روش سيم پيچي (coil) ساخته مي‌شود كه شامل ساخت طول‌هايي از گل رس يكي روي ديگري قبل از فشردن، قاشك زني و شكل دادن آنها براي سطوح جانبي درام مي‌شود. مهم‌ترين مورد در طي اين فرآيند اطمينان از ضخامت يكنواخت كناره‌ها است كه اين امر در كيفيت صداي ساز تمام شده بسيار مهم است. ساخت كناره‌ها در اين حالت مي‌تواند به آهستگي يك‌و‌نيم اينچ در هر روز باشد و براي كامل شدن ممكن است به چهارده روز زمان نياز داشته باشد.

معرفی ساز (Udu) و ساز کوزه

پس از اين حفره كناري برداشته شده و درام با يك سنگ مسطح با دست سائيده مي‌شود تا سطح را درزگيري كند. اين كار به درام يك درخشش عميق مي‌دهد، بدون اينكه هيچگونه لعاب كه ممكن است آن را كمتر رزونانس كند در آن استفاده شود. سپس درام تحت شرايط كنترل شده خشك مي‌شود قبل از اينكه دو مرحله پختن را پشت سر بگذارد. اولين مرحله پخت در دمايي خاص براي سختي و كيفيت صدا استفاده مي شود و دومين مرحله پخت در كوره خارجي. ساز از اين كوره خارج مي شود در حاليكه كاملاً از شدت حرارت درخشان شده و در يك محفظه مواد قابل اشتعال فرو برده مي‌شود. به محض خارج شدن از زير خاكسترها پرداخت درخشان سياه رنگ سنتي آن آشكار مي‌شود. كل اين فرايند به زماني در حدود يك ماه نياز دارد. كار انجام شده در طي ساخت قاشق‌زني اوليه يك نتيجه خيلي جالب دارد كه بد نيست به آن اشاره‌اي بكنيم، اصلاح پلاكت‌هاي كوچكي كه گل رس را تشكيل مي‌دهند. ورز دادن مداوم پلاكت‌ها را به يك بدنه قوي و سنگین فشرده مي‌سازد و پیوند می‌دهد. این پدیده خواصي مشابه با سيمبال چكش كاري با دست دارد. نتيجه نهايي ساخت كوزه رزونانس قوي با دو سوراخ است. سازی که ما آن را يك كره توخالي يا يك گردن با طول و عرض محاسبه شده  می‌شناسیم. تغییر ساز (Udu) از اوایل دهه‌ی 80 میلادی مديون تلاش فردي به اسم  فرانك جئورجيني  است. جئورجینی با ليسانس طراحي صنعتي و ليسانس هنرهاي زيبا در آموزش و كارشناسي ارشد در هنرهاي زيباي در سراميك تحول قابل توجهی در این ساز ایجاد کرد.

«مرز بين هنر و ساز كجاست؟ چرا نبايد ساخت يك ساز تبديل به يك اثر هنري شود؟ جئورجيني تنها سازنده درام در دنيا است كه دو نوع از اين سازها را در موزه متروپوليتن نيويورك به نمایش گذاشت.»

از زمان 1985 كه وي در ساخت اين ساز وارد شد، آهباس آهووان (Ahbas Ahuwan) كوزه‌گر نيجريه‌اي، وقت خودش را صرف توليد و ساخت اودو درام كرد. علاوه بر ساخت اودوهايي قويتر و با دوام‌تر كه زير دست نوازنده نشكند او يك سري كاملا جديد از طرح‌هاي اودو معرفي كرد. برخي شبيه توپ‌هاي بولينگ هستند در حاليكه بقيه شبيه زنگ‌هاي بي صداي ريخته‌گري هستند. ساير سازها شبيه سازهايي هستند كه شما هرگز نديده‌ايد. درام مي‌تواند به روش‌هاي مختلفي نواخته شود، به عنوان مثال با نشستن چهار زانو روي زمين و قرار دادن درام روي پاها با يك دست روي هر سوراخ. دست روي بالاي ساز زير و بمي را كنترل مي‌كند در حاليكه برخی دیگر از نوازندگان روي سوراخ در كنار ساز مي‌زنند. نوازنده مي‌تواند از كف دست‌ها، نوك انگشتان، ضربه به روش نواختن كونگا يا حتي نواختن آنها با مالت‌ها يا براش‌ها نیز استفاده کند. همچنين ممكن است درام‌هاي اودو روي استند قرار داده شده و به صورت ايستاده نواخته شوند.      

برخي تدابير براي اين منظور كاملاً فوق‌العاده هستند و مي‌توانند احتمالاً راهشان را به يك گالري هنر باز كنند. به هر حال، بسياري از پركاشنيست‌ها مي‌توانند سريعا نتيجه‌اي روي يك ادو درام بگيرند، ولي نوازندگاني كه بويژه عادت دارند پاساژها را با انگشتانشان intricate كنند به عبارت ديگر نوازندگان تبلا يا پركاشنيست‌هاي خاورميانه. اودو درامز حتي با تبلا  نيز قابل قياس است چرا كه برخي گليساندوهاي بسيار مشابه با صداي باس تبلا توليد مي‌شوند. پس از صرف سال‌ها روي ساخت كوزه‌هاي درام، فرانك جئورجيني تصميم گرفت كه دانش خود را در  زمينه اين ساز افزايش دهد و مطالعاتي در اين زمينه در نيجريه داشت. كه از نظر همسر وي سفرشان به نيجيريه كمي شبيه دیدار از منتظر رؤیایی منتشر شده در مجله نشنال جئوگرافيك بود. در اين سفر آنها با يكي از كوزه‌گران ماهر نيجريه‌اي ملاقات كردند.

پيشرفت‌هاي بيشتر ساز منجر به ساخت درامز با جزئيات استادانه بيشتر شد. به عنوان مثال، اين درام‌هاي گلي همراه با شماري از درام‌هاي داراي حفره در كنار، شكر، يك woodblock و يك درام گلي بزرگ كه با پدال چرمي نواخته مي‌شود، همنوازي اركسترال را با كر زنان در كليساهاي پروتستان آفريقاي غربي ساخته است. اين درام اساساً يك كوزه محفظه دار دوبل است كه بیشتر شبيه يك اثر صنایع دستی است.