برخی معتقدند که ساز بربط یا عود از جمله قدیمی‌ترین سازهای زهی است که در منطقه‌ی خاورمیانه از قدیم‌الایام نواخته می‌شده است. ساز عود یا بربط به دلیل قدمت و سابقه‌ی هنری خود به نماد یا سمبلی برای سازهای ایرانی تبدیل شده است.

تاریخچه ساز بربط یا عود؛

تاریخ پیدایش ساز عود یا بربط به حدود 2000 سال قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد، به همین دلیل نیز می‌توان از ساز بربط یا عود به عنوان قدیمی‌ترین ساز ایرانی نام برد. اولین نشانه‌ها مبنی بر رواج ساز عود یا بربط در دو هزار سال پیش از میلادی مسیح به تمدن بین‌النهرین یا میان دو رود باز می‌گردد. آثار باستانی کشف شده در این منطقه نوازنده‌ای را نشان می‌دهد که به نوازندگی سازی شبیه به ساز بربط یا عود مشغول است. در میان تمدن‌های میان دو رود، ‌سومری‌ها اولین مردمانی هستند که سرنخ‌هایی از نوازندگی ساز بربط یا عود در میان هنرمندان آن‌ها یافت می‌شود. در ایران پیش از اسلام ساز عود را با عنوان ساز بربط می‌شناختند و این ساز کهن در دربار هخامنشیان محبوبیت بالایی داشت، اما اوج شهرت ساز بربط در پیش از اسلام به دوران رونق شاهنشاهی ساسانی باز می‌گردد.

بر پایه‌ی یافته‌های پژوهشگران تاریخ هنر، بعد از اسلام و فتوحات مسلمانان، ساز بربط به سرزمین‌های اسلامی رسید و در میان اعراب جایگزینی سازی شد که با نام «مزهر» شناخته می‌شد. اسنادی که از گذشته به دست ما رسیده است، نشان می‌دهد که نوازنده‌ای به نام «ابن سریح ایرانی نژاد» اولین فردی است که در قرن اول هجری در سرزمین‌های اسلامی ساز عود ایرانی یا بربط را می‌نواخته و به علاقه‌مندان آموزش می‌داده است.

روایاتی تاریخی وجود دارند که به نقل از «عبدالله ابن زبیر» نقل می‌کنند که از جمله اولین آشنایی ساکنان سرزمین عربستان با ساز عود ایرانی به قرن اول هجری باز می‌گردد که گروهی از ایرانیان را برای مرمت خانه‌ی کعبه به عربستان دعوت کرده بودند،‌ نقل است که این ایرانیان بعد از فراغت از کار،‌ عود می‌نواختند و اهالی شهر مکه نوای این ساز را تحسین می‌کردند.

ساز بربط و رواج نام عود؛‌

با توجه به اینکه صفحه‌ی ساز بربط از چوب ساخته شده است و در زبان عربی به چوب العود گفته می‌شود، بعد از معرفی ساز بربط به عرب‌زبانان نام عود نیز در کنار نام بربط نیز برای معرفی این ساز رواج پیدا کرد. جالب است که بعد از گذشت تمام این سال‌ها و با اینکه بربط جزو اصیل‌ترین سازهای ایرانی محسوب می‌شود، اما امروزه این ساز در موسیقی سنتی ایرانی نقش کلیدی ایفا نمی‌کند و در عوض یکی از اصلی‌ترین سازهای موسیقی عربی به حساب می‌آید.

ساز بربط یا عود و اروپاییان؛

ساز عود پس از آشنایی اعراب با این ساز به اروپاییان معرفی شد و اهالی هنر و نوازندگی نیز در قاره‌ی اروپا نام لوت را برای این ساز انتخاب کردند،‌ البته نام لوت نیز ریشه در کلمه‌ی العود دارد و تغییر تدریجی همین کلمه است که به لوت در زبان‌های اروپایی تبدیل شده است.

ساز بربط یا عود و داستان دو نام؛

ابن خلدون عالم اجتماعی سرشناس اسلامی در قرن هشتم هجری نام ساز عود را به ترکه‌های چوبینی ترجمه کرد که قابلیت انعطاف‌پذیری دارند. در توضیح کلمه‌ی بربط به عنوان نام ایرانی این ساز باید اشاره کنیم که کلمه‌ی بط در لغت به معنای مرغابی است و ترکیب بر با بط به معنای شبیه بط یا شبیه مرغابی است. شکل این ساز به این دلیل به مرغابی تشبیه می‌شود که گردنی کوچک با سینه‌ای جلو داده دارد. ساز بربط به دلیل همین شکل ساختاری خود در ایران پیش از اسلام به همین نام خوانده می‌شد.

انواع ساز بربط یا عود؛‌

در مجموع ساز بربط یا عود در ابعاد و اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود و برای این ساز یک اندازه یا مقیاس استاندارد یا مشخص تعریف نشده است. اما ظرف چندین و چند سالی که از عمر این ساز می‌گذرد، هنرمندان کشورهای عربی، ترکیه و ایران به تعریفی از ابعاد و اندازه‌های این ساز رسیدند، بدین ترتیب که عودهای ساخت کشورهای عربی کاسه‌ای بزرگ،‌ عودهای کشور ترکیه کاسه‌ای کوچک و بربط‌های ایرانی نیز اندازه‌ای متوسط دارند.

در روزگار گذشته دو نوع متفاوت برای ساز بربط یا عود در نظر می‌گرفتند، یکی سازی که کاسه‌ی بزرگی داشت اما در مقابل دسته‌ی کوچکی برای آن ساخته می‌شد و دیگری سازی که با کاسه‌ی کوچک ساخته می‌شد،‌ اما دسته‌ای بزرگ به این کاسه‌ی کوچک متصل می‌شد. متأسفانه امروزه به اشتباه ساز دسته بلند را بربط می‌خوانند و به ساز دسته کوتاه عود می‌گویند. اما این تصور، چندان درست نیست چرا که هر دوی این سازها ساختاری یکسان دارند و صدایی مشابه یکدیگر تولید می‌کنند.

ساختار ساز بربط یا عود؛‌

عموما در ساختار ساز بربط یا عود مشاهده می‌کنیم که این ساز از کاسه‌ای بزرگ برخوردار است و کاسه‌ی ساز شکلی گلابی شکل را به ذهن تداعی می‌کند. به دلیل کوتاه بودن دسته‌ی ساز بربط یا عود،‌ سیم‌های این ساز از روی دسته بر روی کاسه امتداد پیدا می‌کنند و بیش‌تر از آنکه بر روی دسته کشیده شوند، بر روی کاسه‌ی ساز بربط کشیده می‌شوند. صفحه‌ی رویی کاسه‌ی ساز عود یا بربط از جنس چوب ساخته می‌شود و پنجره‌های شبکه‌ای برای خروج صدا بر روی این صفحه تعبیه شده است.

اندازه‌ی خرک در ساز عود یا بربط کوتاه است و در این ساز جزئی به نام «دستان» وجو ندارد. ساز بربط یا عود 10 سیم یا 5 سیم جفتی دارد و سیم‌های جفتی همراه هم و به صورت هم‌صدا کوک می‌شوند. در این ساز هر یک از سیم‌های دهگانه یک گوشی مخصوص به خود دارد، لاین گوشی‌ها در سر ساز و در دو طرف جعبه‌ی گوشی جای داده شده‌اند.

مضراب ساز عود از پر مرغ (طاووس،‌ عقاب و لاشخور) ساخته می‌شود، برای نواختن این ساز می‌توان از مضراب سازهای دیگر استفاده کرد، البته نوازنده‌های امروزی بیشتر از مضراب پلاستیکی برای نواختن ساز عود یا بربط استفاده می‌کنند.   

طرز تولید صدا در ساز بربط یا عود؛‌

ساز بربط یا عود در میان سازهای زهی ایارنی و حتی شرقی جزو سازهایی قرار می‌گیرد که بم‌ترین صدا را دارند. صدای عود یا بربط، صدایی گرم،‌ پر کشش،‌ پر شور و نیرومند است. از ساز عود هم می‌توان برای تک‌نوازی و هم برای هم‌نوازی هنرمندانه بهره گرفت، صدای ساز بربط یا عود علاوه بر بم بودن اصطلاحا تا حدودی «تو دماغی» است که دلیل این مسأله نیز نوع سیم این ساز و نداشتن پرده (بر خلاف سازی مانند ویولن) روی دسته‎‌ی ساز است. البته نوع پرده‌بندی موسیقی سنتی بر روی این ساز به خوبی قابل اجرا است.

نت‌نویسی در ساز بربط یا عود؛‌

در واقعیت نت‌نویسی در ساز عود بر مبنای کلید فا انجام می‌شود، اما برای راحت‌تر شدن نت‌خوانی و نوازندگی در این ساز از یک اکتاو بالاتر و نت سل استفاده می‌شود. در نت‌نویسی،‌نت سل در مجموع 2 اکتاو محسوب می‌شود. در ساز عود سیم بم یا سیم سل پایین، اصطلاحا نقش واخوان را ایفا می‌کند و این سیم، گاهی اوقات جزو سیم‌های جفت نیست. صدای عود به گونه‌ای است که با صدای پیانو در اکتاو چهارم از راست به چپ هم اندازه می‌شود. برای بهتر نواختن ساز عود و علی‌رغم تمام این توضیحات شایسته است که عود یا بربط را با کلید فا یعنی کلیدی که یک اکتاو از آنچه امروز متداول است،‌ پایین‌تر خواهد بود، بنوازید.