• loading

    loading

    0:00

ساختار ساز ساكسيفون (saxophone)

زری هاشمی

پنج‌شنبه، 9 خرداد 1398

ساكسيفون معمولي سازي تك زبانه است كه از برنج ساخته شده و قسمت پائين آن خميده است. اين ساز در اصل در 14 اندازه و كليدهاي مختلف ساخته شده است كه امروزه اين عدد به 6 كاهش يافته است كه به ترتيب بالاترين تا پائين‌ترين گام يا زير و بمي صدا (pitch) شامل سوپرانينو (sopranino)، سوپرانو (soprano)، آلتو (alto)، تنور (tenor)، باريتون (baritone) و ساكسيفون‌هاي باس هستند كه عموماً كوچك‌ترين سازسوپرانينو و بزرگترين باس است.

دهانه (mouthpiece) ساكسيفون قسمتي از ساز است كه نوازنده در آن براي توليد صدا مي‌دمد. ساختار دهانه تأثير مهمي روي صداي نهايي ساز دارد بطوريكه همين امر باعث اختلاف اساسي بین اركستر سمفونيك و راك باند مي‌گردد. دو قسمت عمده دهانه كه روي تن تأثير مي‌گذارند عبارتند از: محفظه تن (tone chamber) و لي (lay يا facing) كه منفذ يا سوراخ (opening) بين زبانه دهانه و و نوك آن است. زبانه به ساكسيفون متصل شده و ارتعاش آن سبب توليد صدا مي‌شود. زبانه‌هاي ساكسيفون از چوب بامبو کاشته شده در جنوب فرانسه ساخته مي‌شوند. اين زبانه مي‌تواند با توجه به خواست نوازنده به صورت نرم يا سخت ساخته شوند.

ليگاچر (ligature) (نوار و بند) قسمتي است كه زبانه را روي دهانه نگه مي‌دارد و با پيچ‌هايي به دهانه وصل مي‌شود و مي‌توانند از جنس‌هاي مختلفي نظير پشم، فلز يا پلاستيك ساخته شوند. Crook قسمتي از ساز است كه دهانه را به بدنه اصلي ساز وصل مي‌كند. در قسمت بالاي آن يك چوب‌پنبه استفاده شده كه براي تنظيم ساز محكم است. تغييرات تن به مكان دهانه روي چوب پنبه وابسته است. قسمت انتهايي ديگر crook يك بسط فلزي است كه به بدنه اصلي ساكسيفون اندازه مي‌شود و با پيچ متصل شده و crook را در جاي خودش نگه مي‌دارد.

كليدهاي ساكسيفون دو نوع هستند،  close standingو open standing. كليدهاي Close standing آنهايي هستند كه توسط يك فنر زمانيكه ساز نواخته نمي‌شود، بسته نگه داشته مي‌شوند. زمانيكه كليدي فشرده مي‌شود سوراخ پوشانده شده باز مي‌شود. كليدهاي Open standing توسط يك فنر به صورت باز هستند و زمانيكه كليدي فشرده مي‌شود، بسته مي‌شوند. هر كليد يك پد (pad) در انتهايش دارد كه نقش يك درزبند بدون هوا را بازي مي‌كند.

مجراي ساكسيفون بلند و فلزي بوده و قطر آن به صورت يكنواخت از قسمت ابتدايي تا انتهايي افزايش مي‌يابد. دركناره اين مجرا سوراخ‌هاي خاصي براي ايجاد نت‌ها تعبيه شده است. زمانيكه تمامي اين سوراخ‌ها بسته مي‌شوند، ساز همانند يك شيپور (بوق) صداي ناشي از نوسان زبانه را امپلي‌فاي مي‌كند. زمانيكه يكي از اين سوراخ‌ها باز مي‌شود، صداي توليدي بهينه شده و نت متفاوتي ايجاد مي‌كند. شكل مخروطي ساكسيفون پديد آورنده اكتاوهاي overtone است. اين امر انگشت‌زني (fingering) را راحت‌تر كرده چرا كه نت‌هاي با پيچ (pitch) بالاتر با انگشت‌زني مشابه با نتهاي با pitch پائين‌تر توليد مي‌شوند.      

طرز تولید صدا در ساز ساکسیفون (saxophone) ؛‌

ساختار ساز ساكسيفون (saxophone)

نوازنده ساكسيفون جرياني از هوا با فشاري بالاتر از فشار اتمسفر (از نظر فني در حد چند كيلو پاسكال يا چند درصد اتمسفر) را وارد ساكسيفون مي‌كند. اين جريان هوا منبع ورودي توليد صدا در داخل ساز است ولي منبعي پيوسته به جاي ارتعاشي. همانند منبع برق DC. صدا توسط حركت نوساني يا جريان هوا (همانند منبع AC) توليد مي شود. در ساكسيفون، زبانه همانند يك درچه نوساني عمل مي كند (از نظر فني يك نوسان ساز كنترلي). زبانه به همراه رزونانسهاي هواي داخل ساكسيفون، مولفه نوساني جريان و فشار ايجاد مي كند. به محض ارتعاش هوا، مقداري از انرژي همانند انر‍ژي زنگ يا سوراخهاي باز منتشر مي شود. مقدار زيادي از انرژي نيز به واسطه اثرات اصطكاك جريان هوا با ديواره ساكسيفون تلف می‌شود. در يك نت پايدار، اين انرژي از دست رفته با جريان ورودي هوا مجدد توسط نوازنده جايگزين مي‌شود. ستون هواي داخل ساكسيفون در برخي فركانس‌ها نسبت به فركانس‌هاي ديگر راحت‌تر مرتعش مي‌شود (به عبارتي ديگر رزونانس يا تشديد تنها در فركانس‌هاي خاصي صورت مي‌گيرد). اين رزونانس‌ها تا حد زيادي تعيين‌كننده فركانس نواختن ساز و در نتيجه پيچ هستند و نوازنده رزونانس‌هاي مورد نظر را با تركيب مناسبي از كليدها انتخاب مي‌كند.

ارتعاش زبانه ساكسيفون باعث وارد كردن beat  در ورودي دهانه آن مي‌شود. اين امر به صورت متناوب باعث باز و بسته شدن دهانه شده كه در عوض باعث ارتعاش ستون هوا در تشديدكننده-رزنيتور (brass part)- ساكسيفون مي‌شود.   

ساختار ساز ساكسيفون (saxophone)

زمانيكه نوازنده يكي از انگشتانش را برمي‌دارد، يك key pad باز مي‌شود. اين امر باعث كاهش طول موج ستون هواي متحرك مي‌شود و پيچ (pitch) صدا را بالا مي برد. هنگام تغييرات ارتعاشات ستون هوا، ارتعاش زبانه نيز ناگهان تغيير مي‌كند.  

ساختار ساز ساكسيفون (saxophone)

اگرچه انرژي ارتعاشات توسط زبانه توليد و نگه داشته مي‌شود، رزنيتور طول موج و فركانس را تعيين مي‌كند. بنابراين ساكسيفون تحت اصول كنترل رزنيتور همراه با زبانه تابع كار مي‌كند. زمانيكه رزنيتور كوتاه‌تر يا بلندتر مي‌شود ستون هواي مرتعش فركانس و زبانه ارتعاش را هماهنگ با آن تغيير مي‌دهند.    

زبانه و دهانه ساز ساکسیفون (saxophone)؛‌

ساختار ساز ساكسيفون (saxophone)

دهانه ساكسيفون به نوعي استوانه‌اي خالي است كه در يك طرف به يك لبه باريك تخت شده است، يك لبه كه در يك سمت باز است اين قسمت به عنوان زبانه يا قميش (reed) شناخته مي‌شود. زبانه يا قميش تكه نرمي از ني بامبو است كه منبع توليد صداي ساكسيفون است. زبانه يا قميش به صورت محكم به دهانه ساكسيفون وصل شده است (با استفاده از يك بسط فلزي به نام ليگاچر (ligature))، سپس نوازنده دهانه و زبانه را مابين لب‌ها نگه داشته و هوا را با فشار و سرعت كافي مي‌دمد تا زبانه مرتعش شود. اين ارتعاشات در داخل حفره دهاني نوازنده و همچنين داخل ساز رزونيت مي‌كند.     

سوراخ‌هاي تن در ساز ساکسیفون (saxophone)؛

ساختار ساز ساكسيفون (saxophone)

پيچ نت‌ها تا اندازه‌اي توسط نحوه استفاده نوازنده از هوا و فشار دهان بستگي دارد، ولي بزرگ‌ترين تغييرات در پيچ با پوشاندن و باز كردن سوراخ‌ها رخ مي‌دهد. زمانيكه تعداد بيشتر يا كم‌تري سوراخ در مكان‌هاي مختلف روي ساز پوشانده مي‌شوند، نحوه رزونانس كردن ساز نيز تغيير مي‌كند. هر چه تعداد بيشتري سوراخ پوشانده شوند، پيچ (زیر و بمی صدا) پائين‌تر مي‌آيد و هر چه سوراخ‌هاي كمتري پوشانده شوند پيچ بالاتر مي‌رود. به اين ترتيب‌، ساكسيفون همانند فلوت يا سوت ساده است كه سوراخ‌هايش با انگشتان نوازنده پوشانده شده‌اند.

به هر حال، ساكسيفون تعداد زيادي سوراخ دارد و برخي از آنها به قدري بزرگ هستند كه نوازنده نمي‌تواند آنها را با تمام انگشتانش بپوشاند. در عوض انگشتان يك سري از دكمه‌هاي با دسترسي آسان را مي‌پوشاند كه مكانيسم‌ها را اجرا مي‌كنند. اين مكانيسم‌ها سوراخ‌ها را مي‌پوشانند و با پدهاي نرم كه عايق هوا نظير پوست انسان ايجاد مي‌كنند. تركيب‌هاي مختلف اين كليدها تركيب‌هاي مختلفي از كليدهايي كه بايد پوشانده شوند را بوجود مي‌آورد و به اين ترتيب ساكسيفون بازه‌اي از كروماتيك گسترده را مي‌نوازد.

انواع ساز ساكسيفون (saxophone)؛

اين ساز در اصل در 14 اندازه و كليدهاي مختلف ساخته شده است كه امروزه اين عدد به 6 كاهش يافته است كه به ترتيب بالاترين تا پائين‌ترين گام يا زير و بمي صدا (pitch) شامل سوپرانينو (sopranino)، سوپرانو (soprano)، آلتو (alto)، تنور (tenor)، باريتون (baritone) و ساكسيفون‌هاي باس هستند كه عموماً كوچكترين ساز سوپرانينو و بزرگترين باس است. ساكسيفون كنتر باس و ساب كنتر باس از ديگر انواع ساكسيفون هستند. 

ژانرها در ساز ساكسيفون (saxophone)؛‌ 

ساكسيفون اولين بار به واسطه استفاده در باندهاي نظامي معروف شد. اگرچه در ابتدا در آلمان اين ساز به فراموشي سپرده شده بود ولي در باندهاي نظامي فرانسوي و بلژيكي به شدت مورد توجه و استفاده قرار گرفت. بسياري از باندهاي فرانسوي و بلژيكي حداقل يك كوارتت از ساكسیفون‌ها را بكار گرفتند.   

نوازندگان معروف ساز ساكسيفون (saxophone)؛‌ 

ساختار ساز ساكسيفون (saxophone)

از جمله نوازندگان ساز ساکسیفون می‎‌توان به جان كولتران (John Coltrane)، چارلي پاركر (Charlie Parker)، ساني رولينز (Sonny Rollins)، مايكل بركر (Michael Brecker)، وين شورتر (Wayne Shorter)، استن گتز (Stan Getz)، كانون بال آدرلي (Cannonball Adderley)، لستر يانگ (Lester Young)، دكستر گوردون (Dexter Gordon)، كلمن هاوكينگ (Coleman Hawkins)، اورنت كولمن (Ornette Coleman) اشاره کرد.