معرفی انواع دستگاه ها و گوشه های موسیقی سنتی ایرانی
زمان پيدايش موسیقی سنتی ایرانی ؛
تاريخ موسيقی سنتی ايرانی به دوران ايران باستان (عصر مادها) بر مي‌گردد.
سازهای مهم موسیقی سنتی ایرانی ؛
كمانچه، تمبك، ني، دف، تار، سه تار، تنبور، دوتار، سنتور، قانون، قيچك.
هنرمندان معروف موسیقی سنتی ؛
همايون خرم، عبدالله دوامي، نصرالله ناصح پور، علي اكبر شهنازي، حسين تهراني، عبدالحسين صبا، علينقي وزيري، فرامرز پايور، حميد متبسم، حسين عليزاده، حسين دهلوي، جلال ذولفنون، محمدرضا لطفي، محمد رضا شجريان، مشير همايون شهردار، مهدي خالدي، روح الله خالقي، كيهان كلهر،شهرام ناظری.
شاخصه‌های اصلی موسیقی ایرانی ؛
موسیقی ايرانی با تاريخ و فرهنگ كهن ايران درهم تنيده شده است و بيانگر غم، شادي، عشق، تلاش و مبارزه است. اين موسيقي روي بداهه‌نوازي و تركيب‌بندي تأكيد دارد و بر پايه‌ی يك سري مقياس‌ها و نواهای مدال (modal) شکل گرفته است.
موقعيت مكانی موسيقی سنتی ايراني ؛
اين نوع موسيقي در ايران پديد آمده ولي موسيقي آسياي ميانه، افغانستان، پاكستان، جمهوري آذربايجان، ارمنستان، تركيه و يونان نيز متأثر از موسيقي ايراني است.
انواع دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی ؛
موسیقی ایرانی داراي هفت دستگاه و هر دستگاه متشكل از گوشه‌هایی است كه عبارتند از:
دستگاه شور ؛
دستگاه شور از آوازهاي ابوعطا، بيات ترک، دشتی، افشاری تشكيل شده است. گوشه‌های دستگاه شور عبارتند از: درآمد خارا، کرشمه، رهاب، سلمک، شهناز، نغمه، قرچه، رضوی، حسینی، عزال، زیرکش سلمک، حزین و فرود، گلریز، صفا، بزرگ، دو بیتی، قجر، ملانازی،گرایلی، مجلس‌افروز، عاشق‌کش و مثنوی؛
دستگاه سه‌گاه؛
گوشه‌هاي دستگاه سه‌گاه عبارتند از: درآمد، زابل، مویه، مخالف، مغلوب، حصار، مثنوی مخالف، زنگ شتر، جغتائی، مسیحی، شاه ختائی و رهامی.
دستگاه چهارگاه؛
گوشه‌هاي چهارگاه عبارتند از: درآمد، زابل، حصار، پیش‌زنگوله، زنگوله، نغمه، بسته‌نگار، مویه، مخالف، مغلوب، حدی، پهلوی، رجز، منصوری، معربد، لزگی، شب فرخ، نحوی، و رهامی؛
دستگاه همايون؛
دستگاه همايون از آواز اصفهان تشكيل شده است و گوشه‌هاي دستگاه همايون عبارتند از: درآمد، جامه‌دران، چکاوک، بیداد، بیات راجع، اوج، طرز، ضجه موره، شمعونی، موالیان، نی‌داوود، لیلی و مجنون، شکوه، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، فرنگ، شوشتری، بختیاری و موالف، عزال، ده ناصری، راز و نیاز، میگلی و مثنوی.
دستگاه ماهور؛
گوشه‌هاي دستگاه ماهور عبارتند از: درآمد، داد، گشایش، فیلی، شکسته، شکسته قره‌باغ، مجلس‌افروز، خسروانی، دلکش، خاوران، طرب انگیز، نیشابوری، نصیرخانی، چهارپاره (طوسی)، مرادخانی، قرائی، بوسلیک، آذر بایجانی، زیرافکند، حصار ماهور، نیریز، نهیب، عراق، محیر، آشوراوند، اصفهانک، حزین، نغمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبداله، صفیر راک، ساقی‌نامه، صوفی‌نامه ، کشته‌مرده و مثنوی؛
دستگاه نوا؛
گوشه‌هاي دستگاه نوا عبارتند از: درآمد، گردانیه، نیشابورک، نغمه، بیات راجه، عشاق، عراق، حزین، نهفت، رهاب، گوشت، مثنوی گوشت، عشیران، مجلسی، خجسته، حسین، ملک‌حسینی، بوسلیک، نیریز، تخت‌طاقدیس و شاه‌ختائی؛
دستگاه راست پنجگاه؛
گوشه‌هاي دستگاه راست پنجگاه عبارتند از: درآمد، زنگوله، پروانه، نغمه، روح‌افزا، خسروانی، پنجگاه، سپهر، عشاق، نیریز، بیات عجم، مبرقع، قرچه، بحر نور، ابوالچپ، طرز، لیلی و مجنون، راوندی، نفیر و نوروز، فرنگ و عراق؛
اصطلاح ردیف؛
ردیف در موسیقی سنتی ایرانی به مجموعه‌ای از قطعه‌ها اشاره می‌کند که ویژگی‌ها و قابلیتهای خاصی در موسیقی ایرانی نمایندگی می‌کند. به هر کدام از این قطعه‌ها گوشه گفته می‌شود.
عموما ردیف را به هفت مجموعه‌ی مشخص دسته‌بندی می‌کنند که هر یک از مجموعه‌ها که 2 به 2 نیز با هم اشتراک آوایی دارند، دستگاه نامیده می‌شوند. انواع دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی عبارت‌اند از شور، سه‌گاه، چهارگاه، همایون، ماهور، نوا و راست پنجگاه و هر کدام از این دستگاه‌های موسیقی با ملودی‌های آغازین آن‌ها شناخته می‌شوند.
علاوه بر دستگاه‌ها، مجموعه‌ای پنج، شش یا هفت عددی هم در موسیقی ایرانی مورد توجه هستند که با توجه به اینکه از دستگاه‌های موسیقی از نظر تعداد کوچک‌تر هستند، آواز یا مایه خوانده می‌شوند. آوازهای موسیقی ایرانی نیز عبارت‌اند از ابوعطا یا دستان عرب، دشتی، بیات ترک یا بیات زند، افشاری و بیات اصفهان که در برخی موارد در روایت‌های ردیف دو آواز بیات کرد و بیات شوشتری نیز به این آوازها یا مایه‌ها اضافه می‌شوند.
در بیشتر تفسیرها آوازهای ابوعطا، دشتی، بیات، بیات کرد، افشاری و ترک به دستگاه شور منتسب می‌شوند و بیات اصفهان و شوشتری نیز در دستگاه همایون تعریف می‌شوند. یکی از نقاط عطف تاریخ موسیقی اصیل ایرانی تغییر نظام این ژانر موسیقی از نظام مقامی به نظام ردیفی است. این تغییر بنیادین را به علی اکبر فراهانی و پسرانش میرزا عبدالله و حسینقلی مرتبط می‌دانند. بعد از این افراد تأثیرگذار، شاگردان آن‌ها نیز هر یک به نوعی کار این هنرمندان را ادامه دادند و با اجراهای مختلف خود قطعاتی را به این ردیف‌ها اضافه و یا در مواردی کم کردند. امروزه نیز هر کدام از این ردیف‌ها به واسطه‌ی نام همین هنرمندان مشهور شده‌اند و برای مثال ردیف میرزا عبدالله یا ردیف آقا حسینقلی از نام‌های شناخته شده برای نوازندگان موسیقی ایرانی محسوب می‌شود. البته در کنار نام گردآورنده، نام نقل کننده نیز برای هر کدام از ردیف‌های موسیقی سنتی ایرانی نیز ذکر می‌شود. (به عنوان نمونه در این سبک موسیقی با ردیف میرزا عبدالله به روایت نورعلی خان برومند مواجه هستیم.)
برخی از روایت‌های مشهور ردیف موسیقی عبارت‌اند از:
ردیف میرزا عبدالله به روایت نورعلی خان برومند؛
ردیف آقا حسینقلی به روایت علی اکبر خان شهنازی؛
ردیف موسی خان معروفی؛
ردیف ابوالحسن صبا؛
ردیف عبدالله خان دوامی که ویژگی آوازی دارد.
ردیف سعید هرمزی؛
اصطلاح دستگاه؛
دستگاه در موسیقی ایرانی از انتخاب پرده‌های مختلف موسیقی ایرانی خلق می‌شود و حس و شور مخصوصی را به شنونده منتقل می‌کند. در هر دستگاه تعداد زیادی گوشه نواخته می‌شود و عموما روال نواختن در هر دستگاه بدین صورت است که با درآمد کار نواختن را شروع می‌کنند و در میانه‌ی کار به گوشه‌ی مخالف یا اوج دستگاه می‌رسند و سپس در پایان نواختن دستگاه کار را با فرود به گوشه‌های پایانی و اجرای تصنیف به پایان می‌رسانند.
موسیقی ایرانی 7 دستگاه و تعداد 5 آواز را در بر می‌گیرد.
اصطلاح آواز؛
آوازها در موسیقی سنتی ایرانی در واقع بخشی از همان دستگاهی هستند که نواخته می‌شود. آوازها از نقطه نظر فواصل با دستگاهی که در آن اجرا می‌شوند، یکسان هستند، اما ممکن است اصطلاحا ایست یا شاهد متفاوتی داشته باشند. به عنوان نمونه آواز دشتی از جمله متعلقات دستگاه شور به حساب می‌آید.
5 آوازی که در موسیقی اجرا می‌شوند، عبارت‌اند از:
آواز ابوعطا در دستگاه شور؛
آواز بیات ترک یا بیات زند در ستگاه شور؛
آواز افشاری در دستگاه شور؛
آواز دشتی در دستگاه شور؛
آواز بیات اصفهان در دستگاه همایون؛
اصطلاح گوشه؛
در برخی متون با توجه به شباهت‌های موسیقی ایرانی با موسیقی ترکی یا عربی برای اشاره به اصطلاح گوشه از عنوان مقام نیز استفاده می‌کنند. علی‌رغم این شباهت‌ها گوشه از جمله بنیادی‌ترین شاخصه‌های هویتی سبک موسیقی سنتی به حساب می‌آید.
هر دستگاه موسیقی دارای تعدای گوشه است که توسط استادان موسیقی اجرا می‌شوند. در موسیقی اصیل ایرانی برای جمع‌آوری گوشه‌ها به سراغ نوازندگان و استادان موسیقی ایرانی در نقاط مختلف ایران رفته و می‌روند.
انواع گوشه در موسیقی سنتی؛
از منظر اولویت گوشه در موسیقی ایرانی به 3 گونه‌ی مختلف طبقه‌بندی می‌شود:
گوشه‌های بزرگ: این گوشه‌ها این توانمندی را دارند تا به مدت زیاد و به دفعات در طول یک اجرا نواخته شوند. از جمله نمونه‌های این گوشه‌ها می‌توان به گوشه‌ی بیات کرد در دستگاه شور، گوشه‌ی مخالف در سه‌گاه و چهارگاه و حجاز در آواز ابوعطا یا شوشتری در همایون اشاره کرد.
گوشه‌های کوچک: گوشه‌هایی هستند که در هر آواز و در هر دستگاهی وجود دارند.
گوشه‌های سرگردان: گوشه‌هایی هستند که امکان نواختن آن‌ها در هر دستگاهی وجود دارد مانند گوشه‌های مثنوی، جامه‌دران و کرشمه.
در واقع از به هم پیوستن همین گوشه‌ها است که در موسیقی یک دستگاه پدید می‌آید.
داستان یک تاریخچه؛
رواج موسیقی در سرزمین ایران به پی از مهاجرت آرییان به این سرزمین باز می‌گردد و آثار کشف شده از این دوران نشان می‌دهد که خنیا به عنوان موسیقی در ایران سابقه‌ای چند هزار ساله دارد. ساز «باربت» از جمله اولین سازهای موسیقی ایرانی است که تاریخ تخمینی ساخت آن به 800 سال قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد.
در زمان هخامنشیان از موسیقی ایرانی در مراسم مذهبی و همچنین دادگاه‌های رسمی استفاده می‌شد. اصطلاح «خنیا» و «خنیاگری» از دوران ساسانیان در ایران رواج پیدا کرد و در این دوره تاریخی باربد به عنوان یکی از اولین آهنگسازان خاورمیانه، یکی از اولین چارچوب‌های موسیقیایی را با نام خسروانی ابداع کرد.
